Geneza, przesłanki powstania i początki budowy COP
W latach dwudziestych ubiegłego wieku polska gospodarka przeżywała duże trudności. Olbrzymie zniszczenia wojenne, brak jednolitego systemu gospodarczego, inflacja, zależność od kapitału obcego z jednej strony, oraz niepomyślnie układające się stosunki z sąsiadami, brak zaufania i poparcia międzynarodowego, a w związku z tym trudności w uzyskaniu kredytów zagranicznych z drugiej strony powodowały, że możliwości rozwoju były w tym względzie niewielkie. Sytuację dodatkowo komplikowało stale wzrastające bezrobocie, wobec czego nie podejmowano większych inwestycji zbrojeniowych.
Okres ożywienia gospodarczego lat 1926-1928 zaowocował koncepcją rozbudowy polskiego przemysłu wojskowego w tzw. trójkącie „bezpieczeństwa”, zlokalizowanym między Sanem a Wisłą. Na przeszkodzie rozwinięcia tej koncepcji stanął wielki kryzys gospodarczy, który rozpoczął się w Polsce wraz z rokiem 1929 i trwał do roku 1934.
W 1936 roku w kołach rządowych podjęto próbę opracowania programu inwestycyjnego. Program, którego twórcą był ówczesny wicepremier i minister skarbu, Eugeniusz Kwiatkowski, nazwany został czteroletnim planem inwestycyjnym i obejmował okres od l lipca 1936 roku do 30 czerwca 1940 roku. Zakładał podjęcie realizacji inwestycji państwowych na sumę ponad półtora miliarda zł. Celami planu były: rozbudowa przemysłu przetwórczego, rozszerzenie rynku wewnętrznego oraz wzmocnienie przemysłu zbrojeniowego.
Niezależnie od pracy planistów cywilnych, w Ministerstwie Spraw Wojskowych i Sztabie Generalnym prowadzono prace nad 6-letnim planem rozwoju i rozbudowy polskich sił zbrojnych. Zacofanie techniczne armii polskiej w stosunku do armii obcych było tak wielkie, że opracowanie takiego planu stało się koniecznością. Plan zakładał wydatkowanie w latach 1936-1941 sześciu miliardów złotych na modernizację uzbrojenia i wyposażenia wojska. Wobec niemożności zakupu odpowiedniego sprzętu za granicą konieczna stała się budowa własnego przemysłu zbrojeniowego. Fakt ten w głównej mierze zaważył na podjęciu decyzji o budowie COP.
W trakcie opracowywania planu 6-letniego ponownie zwrócono uwagę na trójkąt bezpieczeństwa. Koncepcję rozbudowy przemysłu dla potrzeb wojska opracowała grupa uczonych pod kierunkiem doc. W. Kosieradzkiego. Natomiast twórcą szczegółowej koncepcji Centralnego Okręgu Przemysłowego był Eugeniusz Kwiatkowski.
O lokalizacji COP przesądziły przesłanki ekonomiczne, militarne i demograficzno-społeczne. Dotychczas przemysł w Polsce grupował się w kilku tradycyjnych ośrodkach na zachodzie i w centrum kraju. COP miał niejako wypełnić lukę na terenach słabo uprzemysłowionych i stanowić rodzaj pomostu między terenami rozwiniętymi gospodarczo, a zacofanymi kresami wschodnimi. Ponadto istniała możliwość eksploatacji przemysłowej surowców, wykorzystania rezerw siły roboczej oraz rozbudowy komunikacji lądowej i wodnej. Strategicznie tereny Centralnego Okręgu Przemysłowego miały się stać zapleczem energetycznym, surowcowym, technicznym i aprowizacyjnym dla armii. Odsunięcie granic okręgu od zachodniej granicy państwa miało zabezpieczać je przed agresją ze strony Niemiec. Władzom zależało też na rozładowaniu problemu przeludnienia agrarnego, zmniejszeniu panującego bezrobocia oraz złagodzeniu nastrojów w regionie, który był ośrodkiem wystąpień chłopskich.
Administracyjnie COP zajmował obszar czterech województw: kieleckiego, krakowskiego, lubelskiego i lwowskiego, obejmując 46 powiatów o łącznej powierzchni 59.951 km kw., to jest blisko 15,4 % powierzchni Polski. Obszar ten w 1938 roku zamieszkiwało 5 milionów 764 tysiące ludzi, przy średniej gęstości zaludnienia 104 osoby na kilometr kwadratowy. Tereny COP zostały podzielone na trzy regiony. W skład regionu A – ‚Kieleckiego’ (tworzyw i surowców), wchodziło 9 powiatów. Region B – ‚Lubelski’ (aprowizacyjny), obejmował 10 powiatów. Region C – ‚Sandomierski’ (przetwórczy), tworzyło aż 27 powiatów, w tym także janowski.
Fabryka Amunicji Nr 2 w Kraśniku
Program rozbudowy przemysłu zbrojeniowego i lokalizacji zakładów budowanych w ramach COP był efektem ponad dwuletniej dyskusji na ten temat w gronie specjalistów wojskowych, inżynierów i techników. Jednym z zakładów przemysłowych, który powstał w ramach projektu określanego jako Centralny Okręg Przemysłowy, była Fabryka Amunicji Nr 2 pod Kraśnikiem.
Pierwszymi, ważnymi inwestycjami realizowanymi na terenie Kraśnika, na początku ubiegłego wieku, stwarzającymi miastu szanse dalszego rozwoju, były: budowa linii kolejowej z Lublina do Rozwadowa w roku 1915 oraz elektryfikacja miasta w roku 1917.
W połowie lat 30. XX wieku Kraśnik, podobnie jak cały powiat janowski, w skład którego miasto wchodziło, należał do terenów typowo rolniczych. Obiektami przemysłowymi w latach 1933-34 były w Kraśniku: 4 cegielnie, 4 fabryki cukierków, 2 wody sodowej, 3 olejarnie, 4 wapienniki, fabryka octu i świec. Te niewielkie zakłady zatrudniały w sumie blisko 200 osób.
Równie słabo rozwinięty był przemysł w całym powiecie. Do największych zakładów należy zaliczyć cukrownię w Zakrzówku i zakład wydobywczy fosforytów w Annopolu-Rachowie. Pozostałe przedsiębiorstwa związane były z przetwórstwem rolno-spożywczym, były to: młyny (70), wiatraki (46), tartaki (46), kaszarnie (952), olejarnie (34) oraz mleczarnie i gorzelnie. Na terenie powiatu janowskiego działały dwie elektrownie, w Janowie i Kraśniku.
Decyzja z roku 1937, o włączeniu Kraśnika do COP i rozpoczęcie w roku 1938 budowy Fabryki Amunicji Nr 2 stwarzały szansę na zdynamizowanie rozwoju ekonomicznego okolic Kraśnika. Na lokalizację Fabryki Amunicji Nr 2 wybrano tereny wsi Dąbrowa i Bór, ok. 5 km na płn.-zach. od Kraśnika. Był to teren rolniczy, słabo uprzemysłowiony i znajdujący się w pewnej odległości od ośrodków miejskich, niezbyt gęsto zaludniony, a więc bezpieczny ze względów strategicznych. Część obszarów, na których miała być realizowana inwestycja, nosiła nazwę Dąbrowa, pozostała Bór, stąd dla projektowanego zakładu i osiedla przyjęto nazwę Dąbrowa-Bór. Na miejsce budowy wybrano kompleks leśny między Kraśnikiem a Urzędowem. Część tych lasów stanowiła własność Maurycego Zamoyskiego, pozostała Banku Rolnego. Tereny te odkupił od właścicieli w 1937 roku Skarb Państwa, przeznaczając je pod budowę fabryki, osiedla mieszkaniowego oraz utworzenie osłonowych pasów zieleni. Dokupiono również od 296 właścicieli pas gruntów, który przeznaczono pod budowę bocznicy kolejowej do stacji Kraśnik. Przy fabryce planowano zbudować osiedle mieszkaniowe, liczące 41 bloków.
Nabyte na rzecz Skarbu Państwa dobra Dąbrowa-Bór, leżące na północno-zachodnim krańcu powiatu janowskiego, w gminie Dzierzkowice, podzielono na dwie działki: numer 1 o powierzchni 295 ha 7943 m² i numer 2 o powierzchni 171 ha 7485 m². Na działce Nr 1, leżącej na wschód od drogi Kraśnik-Urzędów zlokalizowana została Fabryka Amunicji Nr 2, na działce Nr 2 na zachód od tej samej drogi, w odległości 2 km od fabryki, zlokalizowano osiedle mieszkaniowe dla pracowników zakładu.
Obszar wydzielony pod budowę fabryki i osiedla był w rzeczywistości znacznie większy od zakupionego. Według ksiąg wymiarowych Zarządu Miejskiego, obszar gruntów Fabryki Amunicji Nr 2, uwzględniając rodzaj użytkowania dzielił się na:
- grunty pod budynkami fabrycznymi – 83,6 ha;
- grunty pod budynkami mieszkalnymi 56,34 ha;
- grunty pod kol. Osiedle – 0,54 ha;
- gajówka – 0,2 ha;
- stajnia i wozownia – 0,20 ha;
- grunty zajęte pod bocznicę kolejową – 22 ha;
- grunty jako ziemia orna – 35 ha;
- lasy i zagajniki – 500,44 ha.
W sumie daje to areał 698,44 hektara. Jest to największy obszar, jaki został wykazany w dokumentach dotyczących tego zagadnienia. Inna wielkość pojawia się w załączniku do bilansu zamknięcia Fabryki Amunicji Nr 2 z dnia 30.06.1947 roku, jak również w orzeczeniu Wydziału Prawnego Centralnego Zarządu Przemysłu Metalowego z 26.10.1948 roku, w których wykazywany jest obszar 676 ha 32 ary. Dokumenty te nie uwzględniają jednak gruntów, o powierzchni 22 hektarów, zajętych pod bocznicę kolejową.
Budowa Fabryki Amunicji Nr 2 w Dąbrowie-Bór weszła do skorygowanego planu inwestycji zbrojeniowych Ministerstwa Spraw Wojskowych, pod koniec lipca 1936 roku. Lokalizację zatwierdzono w sierpniu 1937 roku, po czym rozpoczęto prace projektowe, dokonano pomiaru terenu, realizowano wycinkę lasów, rozpoczęto budowę bocznicy kolejowej i ujęć wody. Jesienią 1937 roku zakończono budowę baraku, oznaczonego numerem 15 (wszystkie obiekty fabryczne wzniesione przed wojną były oznaczone numerami od 1 do 29), w którym urządzono biura i stołówkę.
Wiosną 1938 roku kontynuowano budowę bocznicy i ujęć wody, ponadto sieci wodno-kanalizacyjnej, linii elektrycznej, niwelowano tereny, wykonywano wykopy pod obiekty fabryczne. Pierwsza hala Fabryki Amunicji Nr 2 została oddana 15 sierpnia 1938 roku. Ten obiekt stanowił zalążek obecnej FŁT i uważany jest za początek historii przedsiębiorstwa.
Inwestorem finansującym budowę fabryki pod Kraśnikiem był Skarb Państwa. Prace budowlane nadzorowały Państwowe Wytwórnie Uzbrojenia w Radomiu oraz Warszawie, poprzez zespół ludzi, którym kierował inż. Wacław Ostrowski. Dokumentację techniczną opracował zespół pod kierownictwem profesora Politechniki Warszawskiej W. S. Bryły. Wykonawcami robót budowlanych było kilkanaście firm prywatnych, wyłonionych w drodze przetargu. W okresach najbardziej zaawansowanych prac na placu budowy fabryki i osiedla znajdowało się ok. 3 tysięcy osób. Ze względu na specyfikę przyszłej produkcji przy zatrudnianiu preferowano obywateli narodowości polskiej. Do pracy przyjmowano ludzi politycznie pewnych. Każdy pracownik zobowiązany był do przestrzegania ścisłej tajemnicy dotyczącej fabryki i profilu jej produkcji.
Na początku 1939 roku oddana została hala numer 7, w której zlokalizowano narzędziownię i wydział remontowy oraz zainstalowano pierwsze maszyny do produkcji. Do czasu rozpoczęcia wojny zakończono budowę większości obiektów fabrycznych. W sumie wybudowanych zostało 29 budynków murowanych, w tym m.in. 8 hal fabrycznych, 4 magazyny, budynek szkolny, budynek na biura dyrekcji i administracji, 2 budynki wartownicze, parowozownię, elektrociepłownię i budynki gospodarcze. Oddano także 3 budynki drewniane, ułożono 1600 metrów torów kolejowych, 5500 metrów dróg, wkopano 10500 metrów rur wodociągowych i 50000 rur kanalizacyjnych, 1700 metrów podziemnej sieci energetycznej. Wykopano także kanały do centralnego ogrzewania. Łączna wartość majątku Fabryki Amunicji Nr 2 oszacowana w roku 1947 (fabryki i osiedla), według cen z 1938 roku, wynosiła blisko 34 miliony złotych. Koszt całego przedsięwzięcia, na etapie planowania inwestycji, szacowano na ok. 80 milionów złotych.
Inna wycena majątku, według cen z roku 1947, przekroczyła kwotę 50 milionów złotych.
Całkowite zakończenie budowy Fabryki Amunicji Nr 2 planowane było na czwarty kwartał 1939 roku. Uruchomienie całego przedsiębiorstwa przerwał wybuch wojny i wkroczenie 15 września 1939 wojsk niemieckich do Kraśnika.
Przed wybuchem wojny zamontowano dużą część maszyn i urządzeń. Były to maszyny produkcji polskiej, angielskiej, francuskiej i niemieckiej. Wykończono także kuźnię i budynki do obróbki pocisków. Profil produkcji fabryki obejmował wyrób amunicji artyleryjskiej o kalibrze od 37 do 155. Do wybuchu wojny rozpoczęto tylko produkcję łusek, zapalników do pocisków artyleryjskich oraz amunicji karabinowej.
Równocześnie z budową zakładu kompletowano załogę i realizowano budowę osiedla dla około 6 tysięcy mieszkańców. W dniu 1 września 1939 roku załoga Fabryki Amunicji Nr 2 liczyła ok. 3 tysięcy osób. Różne źródła podają inny stan zatrudnienia u progu wojny. Liczba legitymacji pracowniczych wydanych do września 1939 roku przekroczyła 1000, co jednak nie musiało odpowiadać liczbie zatrudnionych.
Pierwszym dyrektorem naczelnym był inż. A. Gutkowski, dyrektorem technicznym inż. Gokieli, ds. produkcji inż. Tyszko, administracyjnym inż. Karsz, głównym księgowym Hentel. W gronie kadry kierowniczej byli m.in. inżynierowie: Piotrowski, Zaleski, Zajączkowski, Fryszczyna, Sienicki, Nowakowski, Cygański, Miroński.
Kadra inżynieryjno-techniczna, jak również wykwalifikowani robotnicy, byli kierowani do pracy z zakładów już produkujących. Przy czym zakłady kierujące nie cierpiały z powodu straty pracownika, ponieważ każdy odchodzący miał następcę, którego wcześniej zaznajamiano z produkcją. Nowy zakład pozyskiwał w ten sposób dobrze przygotowanych fachowców, którzy rekrutowali się głównie ze Starachowic, Skarżyska Kamiennej, Radomia i Warszawy.
Uzupełnienie załogi mieli stanowić uczniowie prywatnego 3-letniego Gimnazjum Mechanicznego Państwowej Wytwórni Uzbrojenia przy Fabryce Amunicji Nr 2 w Dąbrowie-Bór. Nauczanie rozpoczęło się w roku szkolnym 1938/39. Dwukondygnacyjny budynek szkoły wybudowano na terenie fabryki. W części parterowej znajdowały się warsztaty, na piętrze klasy i łazienki.
Źródła:
- Rozdział na temat COP: Bogdan Kaczmar, „Centralny Okręg Przemysłowy 1937-1939”.
- Regionalista, czasopismo Kraśnickiego Towarzystwa Regionalnego Nr 4, Kraśnik 1995.
- Monografia Fabryki Łożysk Tocznych – Kraśnik S.A. lata 1938-1998.
- „70. lat KFŁT”, Kraśnik 2009.
Wycinka drzew pod Fabrykę Amunicji Nr 2 w Kraśniku
